کتاب تاج المآثر با تصحیح دکترمحمد رضا نصیری چاپ شد!
پروفسور بالرام شوکلا
مطالعات هندشناسی از دیرباز جایگاه ممتازی در گستره وسیعتر فعالیتهای علمی ایران داشته است. در میان این تلاشهای فکری، ویرایش انتقادی متون ادبی و تاریخی علاوه بر تألیف کتابها و مقالات اصیل و ارزشمند، اهمیت ویژهای یافته است. این تلاشها گواهی بر پیوندهای دیرینه فرهنگی، ادبی و علمی بین دو ملت برادر، هند و ایران، است.
ما قاطعانه معتقدیم که این دستاوردهای فرهنگی و علمی که از طریق چنین متون ویرایششده (یا حتی ترجمهشده) حاصل میشود، به طور قابل توجهی به این پیوندها خدمت کرده و آنها را تقویت میکند. در واقع جای بسی خرسندی است که در سالهای اخیر، احیای متون تاریخی – میراثهای گرانبهای گذشته – در ایران شتاب گرفته و ویرایشهای انتقادی از متون ارزشمند تاریخی و ادبی مشترک بین دو ملت را به همراه داشته است. در طول قرنها، پیوندهای تاریخی عمیق و ناگسستنی بین آنها به طور فزایندهای درخشانتر شده است و منابع ویرایششدهای که اکنون در دسترس محققان است، این رابطه پایدار را بیشتر برجسته میکند. بدون شک، هرگونه مطالعه جامع در مورد تاریخهای مشترک آنها بدون دسترسی به چنین منابع اولیه موجود به زبان فارسی غیرممکن خواهد بود.
حضور زبان فارسی در هند به عنوان نیرویی حیاتی عمل کرد که باعث تحولات مهمی شد که به طرز باشکوهی در حوزههای فرهنگی متنوع هند تجلی یافت. تهاجمات پی در پی غزنویان و فتح نهایی هند توسط آنها نقش مهمی در گسترش زبان فارسی و اساساً در خلق آثار علمی متعدد به این زبان ایفا کرد. تأثیر پایدار این پدیده توسط میلیونها نسخه خطی، سند و مدرک فارسی – شامل موضوعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و تاریخی – که امروزه پایه و اساس تحقیقات ارزشمندی را که توسط محققان در سراسر جهان دنبال میشود، تشکیل میدهد، گواهی میدهد. تاج المآثر قدیمیترین وقایعنگاری تاریخی دوره غوریان در هند است که در اوایل قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) توسط صدرالدین محمد بن حسن بن نظامی نیشابوری به زبان فارسی برای قطب الدین ایبک نوشته شده است.
این اثر که با نثری استادانه و بسیار مسجع و آمیخته با اشعار فارسی و عربی نوشته شده است، به طور خلاصه بخشی از تاریخ غوریان را که بر بخشهایی از شمال هند حکومت میکردند، در بر میگیرد. عمدتاً، وقایع دوران سلطنت حاکمان سلطانی، قطب الدین ایبک و ایلتتمیش را روایت میکند. این متن به عنوان یک منبع تاریخی برجسته است که در آن نویسنده با انصاف قابل توجهی، وقایع را با دقت واقعی بازگو کرده و از تحریف اسناد تاریخی خودداری کرده است و به گفته محققان دوره غوری، برخی از وقایعی که منهاج السراج در فتوح السلاطین ذکر نکرده است، توسط حسن نیشابوری بدون تعصب در تاج المآثر ذکر شده است.
از جمله ویژگیهای متمایز این اثر، توجه آن به مسائل اجتماعی، فرهنگی و اداری است. علاوه بر این، از منظر ادبی و زبانشناسی نیز شایسته توجه علمی است. تاج المآثر توسط مورخان بعدی هندی مانند ضیاءالدین بارانی، نویسنده تاریخ فیروزشاهی، و محمد قاسم هندوشاه استرآبادی، نویسنده تاریخ فرشته، یک منبع تاریخی مهم در نظر گرفته میشود.
گزارشهای این کتاب در مورد تأسیس حکومت ترکها در هند را میتوان از جمله منابع اصلی این تحول تاریخی دانست. با این حال، به دلیل سبک پیچیده و پر زرق و برقش، تاج المآثر نتوانست توجه علمی شایسته خود را در دورههای بعدی جلب کند. برای رفع این نگرانی، در دوران قاجار، عباس قلی سپهر – رئیس دفتردار دیوان همایون و وزیر دارالسلطنه – نسخهای خلاصهشده از این اثر را برای مظفرالدین شاه، پادشاه سلسله قاجار، تهیه کرد. به همین دلیل است که در فهرستهای نسخ خطی معاصر، از این کتاب با عنوان مختصر مظفری یاد میشود.
(Prof. Balram Shukla)
Indological studies have long held a distinguished position within the broader scope of Iranian scholarly pursuits. Among these intellectual endeavors, the critical editing of literary and historical texts has acquired a special significance in addition to the composition of original and valuable books and articles. These efforts testify to the longstanding cultural, literary, and scholarly connections between the two fraternal nations, India and Iran.
We firmly believe that these cultural and scholarly achievements realized through such edited (or even translated) texts significantly serve and strengthen these bonds. It is indeed a matter of great exultation that, in recent years, the revival of historical texts—priceless legacies of the past—has gained momentum in Iran, producing critical editions of valuable historical and literary texts shared between the two nations. Over the centuries, the deep and unbreakable historical ties between them have become increasingly luminous, and the edited sources now available to scholars further underscore this enduring relationship. Undoubtedly, any comprehensive study of their overlapping histories would be impossible without access to such existing primary sources written in Persian.
The presence of the Persian language in India served as a vital force that gave rise to significant transformations, splendidly manifested in India’s diverse cultural domains. The successive invasions of the Ghaznavids and their eventual conquest of India played a critical role in the spread of the Persian language and, more fundamentally, in the creation of numerous scholarly works in it. The enduring influence of this phenomenon is attested by the millions of Persian manuscripts, documents, and records—spanning economic, social, cultural, religious, and historical matters—that today form the foundation of valuable research pursued by scholars around the world.
Tāj ul-Maʾāthir is the earliest historical chronicle of the Ghurid period in India, composed in the early seventh century AH (thirteenth century CE) by Ṣadr ul-Dīn Muḥammad ibn Ḥasan ibn Niẓāmī Nīshābūrī in the Persian language for Quṭb ul-Dīn Aybak. Written in elaborate, highly stylized prose, interspersed with Persian and Arabic poetry, this work briefly encompasses a portion of the history of the Ghurids, who ruled parts of northern India. Majorly, it narrates the events of the reigns of the Sultanate rulers, Quṭb al-Dīn Aybak and Iltutmish. The text stands out as a historical source in which the author has, with notable fairness, recounted events with factual precision and refrained from distorting the historical record, and according to scholars of the Ghurid period, some events that Minhaj al-Sarraj did not mention in Fatuh al-Salatin have been mentioned by Hasan Nīshābūrī without bias in Taāj al-Maʾāthir. Among the distinguishing features of this work is its attention to social, cultural, and administrative matters. In addition, it warrants scholarly attention from a literary and philological perspective. Tāj ul-Maʾāthir is considered a major historical source by subsequent Indian historians such as Ẓiyāʾ ul-Dīn Baranī, author of the Tārīkh-i Fīrūzshāhī, and Muḥammad Qāsim Hindūshāh Astarābādī, who indited the Tārīkh-i Firishtā. Its accounts concerning the founding of the Turkish rule in India may be regarded as among the primary sources for this historical development.
However, due to its intricate and ornate style, Tāj ul-Maʾāthir failed to attract the scholarly attention it deserved in later periods. To address this concern, during the Qajar era, ʿAbbās Qulī Sipahr–chief registrar of the Dīvān-i Humāyūn and minister of the Supreme Council–produced an abridged version of the work for Moẓaffar ul-Dīn Shāh, the King of the Qajar dynasty. This is why, in contemporary manuscripts’ catalogues, this book is referred to as the Mukhtaṣar-i Moẓaffarī.
