نفس‌های به شماره افتاده کرج: از نهر رستم تا کمال‌آباد، دو شریان حیاتی که به کانون گردوغبار تبدیل شدند
کرج، این باغ‌شهر فراموش‌شده، این روزها با شاخص آلودگی ۵۰۰ در مرز خفگی قرار دارد؛ گویی انتقام نهرهای خشک‌شده رستم و کمال‌آباد را از توسعه ناپایدار می‌گیرد.
شاخص آلودگی هوای کرج امروز به عدد هشداردهنده ۵۰۰ رسید؛ وضعیتی “بسیار خطرناک” که نفس‌کشیدن را به عملی مرگبار تبدیل کرده است. اینجا، جایی که روزی باغشهری فرحبخش بود، اکنون با ترکیبی سمی از ریزگردها و ذرات آرسنیک دست‌وپنجه نرم می‌کند. ردپای این فاجعه را باید در خشک‌شدن نهرهای تاریخی رستم و کمال‌آباد جستجو کرد؛ شریان‌هایی که زمانی حیات را در رگ‌های کرج جاری می‌کردند و امروز به کانونی برای انتشارس گردوغبارهای سمی تبدیل شده‌اند جست.
با دکتر مهراب رجبی، پژوهشگر ، ایران شناس و رییس بنیاد البرزشناسی همراه می شوو تا، از هویت گم‌شده کرج بگوید؛ از میراث آبی که قربانی توسعه ناپایدار شد و حالا نفس‌های شهر را به شماره انداخته است….
با افسوسی وصف ناپذیر از شاخص آلودگی هوای کرج می گوید، دستی بر پیشانی می کشد.
دکتر رجبی البرز را با درختان و نهر و تپه تپه و خشت خشت خیابان ها و ریزه های خفه شده خاکش می شناسد. به دوردست ذهنش ورود می کند همه آنچه را که می خواهد بگوید به یک باره کنکل(زیرورو-کنسل) می کند و فقط بسنده به منشأ ریزگردها اشاره می کند.
منشا ریزگردها را می‌توان درخشک‌شدن تالاب‌ها، نهرهای تاریخی (مانند نهر رستم و کمال‌آباد) و تغییرات اقلیمی جستجو کرد. این منابع آبی که زمانی حیات‌بخش بودند، اکنون به کانون انتشار گردوغبار و رسوبات سمی تبدیل شده‌اند.
به ذهنم می رسد و می گویم دکتر، میزان بالای آلودگی و ماندگاری آلاینده ها در استانی که در گذشته های نه چندان دور باغشهری دلگشا و فرحبخش را با خود یدک می کشید و با نام آلودگی و آلاینده گی حتا صحبت در گوشی هم نداشتند و املای یکدیگر را برای هم هجی نمی کردند، اکنون به وبال پایی می مانند که بر گرده هم سوار شده و آلودگی در تلاش است تا، گلشهر را از تاب و توان بیاندازد .
دکتر رجبی با متانت خاصی می گوید دقیق دخترم دقیق… ،
از این کهنه سرباز دیار رستم و افسانه های البرزکوه ، نگاهبانی و پاسداری میراث گذشتگان را
از دو شریان حیاتی در استان البرز می پرسم؛
سخن با این بیت از ملک الشعرای بهار می آغازد…. چشمه اندر چشمه بینی پرفروغ
چونت ره زی جویبار آید همی
..
نهر رستم و کمال‌آباد: دو شریان تاریخی حیات در کرج
نهر رستم
موقعیت و نقش تاریخی:
نهر رستم یکی از جویبارهای قدیمی کرج بود که از مناطق شمالی این شهر سرچشمه می‌گرفت و مسیر آن از خیابان برغان (از قدیمی‌ترین معابر کرج) می‌گذشت. این نهر در گذشته بخشی از سیستم آبیاری باغات و مزارع کرج بود و آب مورد نیاز محله‌هایی مانند ادهم، سرهنگ صبا، و باغات مرکزی را تأمین می‌کرد .
در متون تاریخی، نهر رستم به همراه نهر کمال‌آباد به عنوان دو جوی اصلی کرج ذکر شده‌اند که حتی برای تأمین آب شرب ساکنان نیز استفاده می‌شدند .
امروزه این نهر به دلیل توسعه شهری و تغییرات اقلیمی کاملاً خشک شده و تنها نام آن در خاطرات قدیمی‌ترها و اسناد تاریخی باقی مانده است.
علت نامگذاری:
احتمالاً نام این نهر به
رستم، پهلوان اساطیری ایران، اشاره دارد که ممکن است با افسانه‌های محلی یا شخصیت‌های تاریخی منطقه پیوند خورده باشد. مشابهت این نام با رستم‌آباد گیلان (منطقه‌ای با پیشینه باستانی) نیز جالب توجه است .
کمال‌آباد
تاریخچه و تبدیل به شهر:
کمال‌آباد نام روستایی قدیمی در غرب کرج بود که در سال ۱۳۷۴ به شهر تبدیل شد و نام آن به
کمال‌شهرتغییر یافت. این منطقه امروزه یکی از قطب‌های صنعتی استان البرز محسوب می‌شود .
نهر کمال‌آباد نیز از منابع آبی مهم منطقه بود که به همراه نهر رستم، باغات و زمین‌های کشاورزی کرج را آبیاری می‌کرد. این نهر از منطقه هلجرد (با پیشینه تاریخی شامل حمام و آسیاب‌های قدیمی) عبور می‌کرد .
علت خشک‌شدن:
مانند نهر رستم، نهر کمال‌آباد نیز به دلیل حفر چاه‌های غیرمجاز، کاهش بارندگی، و مدیریت نادرست منابع آب خشک شده است. خشک‌شدن این نهرها به بحران ریزگردها و آلودگی هوای کرج دامن زده است .
نقش این نهرها در توسعه کرج
اقتصاد و کشاورزی:
این نهرها ستون فقرات کشاورزی سنتی کرج بودند و نقش کلیدی در شکل‌گیری سکونتگاه‌های اولیه مانند حاجی‌آباد، مظاهری، و محله اصفهانی‌ها داشتند .
تغییرات شهری
با گسترش کرج و تبدیل آن به کلانشهر، بسیاری از مسیرهای تاریخی این نهرها زیر ساخت‌وسازها مدفون شدند. برای مثال، خیابان برغان که روزی مسیر این نهرها بود، امروزه به یک شریان ترافیکی تبدیل شده است .
پیامدهای خشک‌شدن
-زیست‌محیطی
خشک‌شدن این نهرها به همراه از بین رفتن تالاب‌ها، باعث تشدید گردوغبار و انتشار رسوبات شیمیایی (مانند آرسنیک) در هوا شده است .
-فرهنگی
از بین رفتن این میراث آبی، بخشی از هویت تاریخی کرج را محو کرده است. برای نمونه، باغ ادهم که روزی از نهر رستم آب می‌گرفت، اکنون به محله‌ای مسکونی تبدیل شده است .
تلاش‌ها برای احیا
اگرچه این نهرها اکنون خشک شده‌اند، اما برخی پژوهشگران مانند مهراب رجبی (رئیس بنیاد البرزشناسی) بر لزوم احیای سیستم‌های آبی تاریخی تأکید دارند. پیشنهاد شده است که با اجرای پروژه‌های آبخیزداری و کنترل بهره‌برداری از منابع زیرزمینی، بخشی از این میراث احیا شود .
وی همچنین بر لزوم اصلاح نظام کشاورزی تاکید دارد و می گوید:
کاهش تعداد کارمندان بخش کشاورزی و استفاده از فناوری‌های نوین (مانند آبیاری قطره‌ای) برای بهینه‌سازی مصرف آب موثر خواهد بود به شرطی که در سیاست خودکفایی غذایی و جایگزینی آن با کشاورزی پایدار مبتنی بر اقلیم بازنگری صورت گیرد.
رجبی در بخش دیگری به تقویت قوانین زیست‌محیطی و نظارت بر اجرای آنها اشاره نیز دارد و تقدیر از فعالان محیط‌زیست و جلب مشارکت عمومی برای کاهش آلودگی (مانند کاشت درختان بومی) را نیز از جمله راهکار جهت کاهش آلایندگی در استان می داند.
نتیجه آن که، باید قبول کرد بحران آلودگی هوا و خشک‌شدن منابع آبی کرج نتیجه‌ای از سیاست‌های کوتاه‌مدت، مدیریت ناکارآمد و بی‌توجهی به توسعه پایدار است. حل این مشکل نیازمند عزم ملی، تغییر الگوی کشاورزی و احیای اکوسیستم‌های طبیعی است. همان‌طور که مهراب رجبی اشاره کرده است، “توجه به محیط‌زیست باید به دغدغه همگانی تبدیل شود.
قابل ذکر این که، نهر رستم و کمال‌آباد نه تنها شریان‌های حیاتی کرج قدیم بودند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و طبیعی این منطقه محسوب می‌شدند. خشک‌شدن آنها نمادی از چالش‌های مدیریت آب در ایران است.
گفتنی است:چشمه مراد آب، استخر بزرگ، نهر رستم، باغ ادهم، نهر کمال آباد، ویان( بیدزار)، نهر حسین آباد به ترتیب منابع آبی جاری در مرکز شهر کرج بودند که اکنون اثری از آنها نیست و این نبودن ها مرهون همان سیاست های غلطی است که گریبان گیر شده و متاسفانه گردن دغدغه مندی محیط زیست را در این اکوسیستم، تا استخوان ترقوه بریدند.
نویسنده: مسیحااقتداریان
